Cemre Yoldaş:  “ÖNGÖRÜLMEYEN BORSA’NIN ÖNGÖRÜLEBİLEN MAHZURLARI

“Troya’da Kassandra isminde epey zeki ve hoş bir kız yaşarmış. Kassandra, Troya hükümdarı Priamos ve kraliçe Hekabe’nin kızı, Hektor ve Paris’in ise çok bedelli kız kardeşiymiş. Kassandra’nın tek isteği geleceği görebilen bakire bir rahibe olmakmış. Günlerden bir gün Zeus ile Leto’nun çocuğu Apollon, Kassandra’yı görmüş ve onu çok beğenmiş. Apollon, Kassandra’nın en büyük isteğini öğrenmiş ve şayet kendisiyle birlikte olursa kâhinlik özelliğini Kassandra’ya armağan edebileceğini söylemiş.

Kassandra, Apollon ile birlikte olabileceğini söylemiş ve böylelikle geleceği görebilme yeteneğine sahip olmuş. Lakin yeteneği aldıktan sonra rahibe olmak isteğini söyleyerek Apollon ile birlikte olmamış. Bu duruma epey sonlanan Apollon, Kassandra’nın ağzını tükürerek verdiği armağanı etkisiz kılmış. Apollon, yalnızca bununla yetinmemiş, geleceği görse bile kimsenin Kassandra’ya inanmamasını, bir bayan olarak aşağılanarak rahibe olamamasını dileyerek onu lanetlemiş.

Apollon’un laneti Kassandra’yı hiç rahat bırakmamış. Troya savaşı olmadan evvel savaşın sonuçları hakkında herkesi uyarmaya çalışmış fakat kimseye kendini inandıramamış.  O da bir köşede geleceğin getireceği bütün kötülükleri bilerek; savaşı ve sonuçlarını hiçbir şey yapamadan bir kere daha izlemek zorunda kalmış. Savaş bitmiş ve Kassandra’nın söylediği üzere Troya düşmüş. Lakin lanet bununla bitmemiş. Kassandra, savaş sonrasında tapınakta bir Yunan askerinin tecavüzüne uğrayarak rahibe olma umutlarını büsbütün yitirmiş, Yunan güçlerine komuta eden Sparta hükümdarı Agamemnon’a savaş esiri olarak satılıp onun cariyesi olmuş ve en sonunda Agamemnon karısı tarafından öldürülmüş…”

Oscar Wilde, Dorian Gray’ın Portresi isimli yapıtında “bilmek felaket getirir” demiştir. Kassandra için de durum çok farksız değildi. Gelecekte olan şeyleri biliyordu lakin bilmek hiçbir felakete pürüz olmuyordu. Hatta gerçekleşmeden gördükleri şeyleri gerçekleşirken de izlemek zorunda kalıyor ve ıstırabına ıstırap ekliyordu. Bir manada Kassandra, geleceği görme gücüyle yıkımları önlemeye çalışan ancak kelamını kimseye dinletemediği için başına gelen belalardan iki misli etkilenip üzülen şuurun dramını simgelemektedir. Bu yüzden, uzağı gören şuurlu insanın dramını anlatabilmek için psikoloji literatüründe “Kassandra Kompleksi” ya da “Kassandra Sendromu” sözü kullanılmaktadır. Kassandra Sendromunda beşerler kaçınılmaz sonu kabul edemez ve bu sonu inkâr ederler. Gelecekle ilgili öngörülerde bulunan kişi ne olacağını bilir lakin ne yapması gerektiğini bilemediği için devamlı olarak bir ikilem yaşar ve Kassandra üzere her gün ıstırabına ıstırap ekler. En sonunda bu durum kişinin ruh durumunu etkilemeye başlar.

Psikanalist Melanie Klein, kişinin kendi ruh durumunu koruyabilmek için aşikâr savunma düzenekleri geliştirdiğini söylemiştir. Klein’e nazaran insanların bu türlü durumlarda kullandığı en güçlü savunma sistemi ise inkârdır. Beşerler inkâr sayesinde ortaya çıkan yeni bilgileri reddediyor ve kendine olan inançlarını sağlamlaştırarak oluşabilecek gerilimli ortamları daha aza indirebiliyorlar. Bu manada beşerler da Apollon tarafından cezalandırılmış Kassandra’nın damgasına sahiptirler. Hatta insanların kendilerine olan inançları o kadar fazladır ki üstün egolarının yıkıcı tesiri Kassandra’ya azap eden ilah Apollon üzere insanlara her gün azap etmektedir.

Bilginin reddedilmesi insanların gerilimlerini azaltmaya yardımcı olduğu için birçok alanda karşımıza çıkar. Örneğin siyasette, ekseriyetle hükümet yetkilileri ellerindeki gücü kaybetmek istemezler. Bu yüzden birtakım vakitler yeni bilgileri reddedebiliyorlar hatta bazen kendilerine bu bilgiyi veren vazifelileri cezalandırarak yansılarını gösteriyorlar. Watergate olayı siyaset alanında bilgi reddinin en kıymetli örneklerinden biri olabilir. Bununla birlikte Kassandra terimi, siyasette olduğu üzere iktisatta de epey değerli bir yerdedir. Bu terim dünya borsalarında yükselişleri ve düşüşleri, bilhassa borsadaki çöküşleri varsayım edebilenler için kullanılır. 1990 yılında borsa yükselişinin balon olduğunu anlayan ve bu hususta yatırımcıları tekraren uyaran Warren Buffett Wall Street’in Kassandra’sı lakabını almıştır ancak doğal ki bu lakap borsadaki balon patlayıp birçok yatırımcı ziyan ettikten yani iş işten geçtikten sonra verilen bir lakaptır. Zira Kassandra sendromu ileri sürüldüğünde öbürleri tarafından inanılmayan sonrasında ise gerçekleşerek insanları şaşırtan berbat ve üzücü olaylar için kullanılan bir tabirdir. Bunu da riskli süreçleri içinde barındıran piyasalarda sıklıkla görebilir.

Peki, beşerler neden ikazları dikkate almak istemezler ve iş işten geçtikten sonra ah vah ederek üzülürler? Ana sebeplerden biri riski azaltmak olsa da bunun da altında kimi sebepler vardır. Bu sebepler şu formda sayılabilir:

• Değişime Karşı Direnç: Şayet değişim bireyin beklentileri ve çıkarlarıyla uyuşmuyorsa kişi yeni bilgilere karşı direnç göstermeye ve o bilgileri inkâr etmeye başlar. Zira yeni bilgiler insanların aşina oldukları şeyleri ve bu aşinalık hududunda hissettiği rahatlığı baskılamaya başlar.
• Yeni Bilgilere Karşı Direnç: 1960 yılında psikolog Peter Wason insanların bilgileri mevcut niyet, önyargı ve inançlarına uyacak formda aradıklarını ve buldukları yeni bilgileri de bu formda değerlendirdiklerini ortaya koymuştur. Ayrıyeten beşerler kendi niyetleriyle eşleşen bilgileri aktif olarak arama, yorumlama ve saklama eğiliminde olduğundan da bahsetmiştir. Daha sonraları üstte anlatılan bu hususa “Doğrulama Yanlılığı” ismi verilmiştir. Birinci başta bilişsel psikoloji alanında kullanılan bu terim vakitle davranışsal iktisat alanında da kullanılmaya başlanmıştır. Davranışsal iktisada nazaran; yatırımcılar mevcut görüşlerini doğrulayan bilgileri ararlar, kendi görüşlerini çürüten gerçekleri ve bilgileri göremezden gelirler ve kendi bilişsel önyargılarına nazaran yatırım kararları alırlar. Öbür bir değişle doğrulama yanlılığında taraflı araştırma, taraflı yorumlama ve taraflı bir geri çağırma vardır. Kimi vakitler bu halde düşünmek verimli olabilir. Mesela, beşerler kendi fikrinin diğer fikirler tarafından desteklendiğini gördüğü vakit benlik hürmeti kazanmaya başlayarak yaptığı iş için epeyce motive hissedebilirler ve çelişkili inançlar olmadığı için kendilerinde ortaya çıkacak olan gerilimi daha aza indirebilirler. Ayrıyeten çok fazla bilgi daha fazla mümkünlük ortaya çıkaracaktır. Beşerler da bu olasılıklar içerisinde kaybolarak gereğinden fazla vakit kaybetmek istemezler. Lakin vakit kaybetmemeye çalışırken birçok kıymetli bilgiyi göz arkası edilebilir. Göz gerisi edilen bu bilgiler hayatın her alanındaki kararları olumsuz etkilerken yatırımcılar için ne yazık ki muhakkak sıkıntılar yaratabilir. Zira bahsettiğimiz davranış tek taraflı ve kendi kendini güçlendiren bir döngüdür. Bunun sebebi ise; yatırımcılar yalnızca aldıkları kararların doğruluğunu destekleyen yorumlara dikkat ettiği için kararlarının yanlışsız olduğundan her vakit emindirler ve onlara nazaran kendi doğrularını destekleyen çok fazla görüş vardır. Bir manada yatırımcının kendisine ve aldıkları kararlara çok güvenmesinin sebeplerinden biridir. Bundan dolayıdır ki piyasalarda Boğa görüşüne sahip olanlar her şartta piyasanın yükselmesi için sebep bulurken; Ayı görüşüne sahip olanlar daima düşüş eğilimini savunurlar. Bu döngüden çıkabilmek için yatırımcıların karşı görüşlere bilhassa bakması ve kendi görüşünün zıttı soruları sormaya çalışması gerekmektedir.
• İyimserlik Önyargısı:
• Aciliyet Eksikliği: İnsanların bir uyarıyı dikkate almaya istekli olması, bir dereceye kadar ikazın aciliyetine bağlıdır. Uyarılan olayın gerçekleşme ihtimali uzak bir gelecekteyse, ihtar ciddiye alınmayabilir. Lakin ikaz dikkate alındığında ise büyük ihtimalle artık çok geçtir zira uyarılan bahis ne yazık ki olmuştur. Michael Burry’i tanıyor musun? Şayet tanımıyorsanız da kıymetli değil aciliyet eksikliğiniz geçtiği vakit tanırsınız. (😊)
• Uyarıcının Düşük Otoritesi: İnsanlar yeni bir bilgiye inanmak yahut evvelki inançlarını değiştirmek zorunda kaldıklarında otorite sahibi olan şahıslara daha fazla güvenirler. Zira kısa karar verme süreçlerinde inanç kıymetlidir ve beynin soracağı birinci soru bu ikazın kim tarafından yapıldığıdır. Bu yüzden de bu türlü durumlarda uyarıyı kimin verdiği ihtarın ana temasından daha değerli bir hale gelir. Şayet uyarıyı yapan kişi tanınmıyorsa ehil ve muteber olmadığı düşünülerek ihtarının reddedilmesi daha mümkündür. Michael Burry’nin 2008 krizinden evvel yaptığı tüm ikazlar bu yüzden devamlı boşa gidiyordu. Zira konut fiyatlarının devamlı artacağını söyleyen değerli otorite sahiplerinin yanında Burry’nin teklifleri inançsız kalıyordu. Ayrıyeten insanların Burry tanımak için bir aciliyetleri de yoktu. Lakin kriz sonrasında yani iş işten geçtikten sonra Michael Burry piyasalarda en ehil bireylerden biri haline geldi ve günümüzde yaptığı rastgele bir makus açıklama gazetelerde “2008 Krizini Bilen Kâhin Burry…” diye yer bulmaktadır.
• Uyarılan Olayın Düşük Mümkünlüğü: Daha evvel hiç gerçekleşmemişse yahut gerçekleşme ihtimali düşükse beşerler ekseriyetle bu mümkünlüğü umursamazlar. Michael Burry 2008 yılındaki kriz için insanları uyarırken kimi beşerler onu tanımadıkları için kimileri da uçan piyasaların düşme ihtimalinin düşük olduğuna inandığı için yeni bilgileri reddediyordu. Aslında reddettikleri ve ikazları görmezden geldikleri periyotta kriz gerçekleşiyordu yalnızca patlayıp herkes tarafından hissedilmesine çok az kalmıştı. Burry 2008 krizini anlatırken şöyle demiştir: Bu bir uçak kazası izlemek gibiydi…
• Deneyim Eksikliği: Birisi bir olay hakkında ikaz ve yeni bilgiler yayınlarsa ve bunlar geçmişte yaşanmış birtakım olayların anısını uyandırıyorsa bu ihtarları ciddiye alınması mümkündür. Zira insanların yaşadığı misal olaylar sayesinde beyin bu olayların karşılaştırmalarını daha rahat yapar ve ikazın kıymetli ya da değersiz olduğuna daha kolay karar verebilir. Morgan Stanley’in New York’taki Dünya Ticaret Merkezinde yani İkiz Kulelerde patlama olmadan evvel ofisleri vardı. 1993 yılında kuleler birinci kez hücuma uğradığında firma bu şekil bir akının gelecekte tekrar olabileceğini varsayarak süratli ve inançlı biçimde binayı boşaltabilmeleri konusunda uygun tatbikatlarla çalışanlarını eğitmiştir. 2001 yılında Kuzey Kulesine akın olduğunda Güney Kulesindeki çalışanlar epeyce süratli bir biçimde binayı tahliye etmişler ve birkaç dakika sonra da Güney Kule vurulmuştur. Bu eğitim sayesinde 2700 Morgan Stanley çalışanlarından birçoğu kurtulmuş fakat ne yazık ki 13 çalışan o akında ömrünü yitirmiştir.
• İnkâr: İnkâr insanın en değerli savunma düzeneklerinden biridir. Zira bu sayede telaş etmekten kurtulurlar. Yatırımcıların piyasada olan düşüşün gerçekliğini fark etmelerinin uzun sürme sebeplerinden biridir. Gerçekliği inkâr ettikleri için var olan düşüşü çoklukla satın alma fırsatı olarak görürler. İnkâr kademesindeki (inkâr-öfke-pazarlık-depresyon ve kabul evreleri, yatırımcının kaçan yükselişlerde ve satma fırsatlarında geçirdiği ruhsal aşamalardır) yatırımcı piyasalardaki düşüşe karşı öfkeli değildir hatta kendisine bir alış fırsatı yarattığı için piyasalara minnet duymaktadır. Ayrıyeten duyduğu bu minnet yatırımcıyı optimistlik önyargısına da sürükleyebilmektedir.