Şili’de 4 Eylül Pazar günü yeni Anayasa Taslağı referanduma sunuldu ve yüzde 62’lik bir seçmen çoğunluğu tarafından reddedildi. Böylelikle, 1980 tarihli Pinochet Anayasası da (en azından şimdilik) yürürlükte kaldı. Şili’de son yıllarda sol siyasetin yükselmesi ile ahenk göstermeyen bir gelişme…
Nedenlerini sorgulamak, kavramak ehemmiyet taşıyor. Anayasa değişikliğini gündeme getiren yakın geçmişi hatırlatarak başlayalım.
Anayasa taslağı nasıl hazırlandı?
İki yıl evvel bir öbür referandum, askerî darbenin eseri olan Pinochet Anayasası’na son veren yeni bir anayasanın hazırlanmasını, katılanların ezici (%79’luk) çoğunluğuyla kabul etmişti.
O basamağa, 2019-2020’de neoliberalizm-karşıtı, geniş kapsamlı bir halk kalkışması yol açmıştı. Sol muhalefet, kırk yıllık neoliberal düzenlemelerin Pinochet Anayasası ile irtibatlı olduğunu Şili kamuoyuna aktarabilmiş; “yeni bir anayasa” talebi gündeme bu türlü gelmişti.
Yeni anayasanın hazırlanmasında, bugünkü Türkiye’ye de örnek olabilecek bir usul kararlaştırıldı. Tüm partilerin, örgütlerin, toplulukların, muhakkak bir imza eşiğine ulaşabilecek mahallî toplulukların katılabildiği barajsız, rölatif bir seçim sonunda 155 üyeden oluşan bir Anayasa Meclisi… Mayıs 2021’de toplanan Anayasa Meclisi’nde Şili parlamentosuna nazaran sol eğilimlerin ve bağımsızların tartısı artmıştı.
Sol ivme devam etti; Aralık 2021’de de sosyalist eğilimli Gabriel Boric, faşist bir adaya karşı yüzde 56 oy alarak Başkanlık seçimini kazandı.
Kuzey’de Meksika ile başlayıp Güney’de Şili’ye uzanan Latin Amerika’nın on ülkesinde solcular bugün iktidardadır. Ekim’de Lula’nın öngörülen başkanlığı katılaştığında Brezilya kervana katılacak; ikinci Pembe Dalga, Kıta nüfusunun ezici çoğunluğunu kapsamış olacaktır.
Şili’de referandum mağlubiyeti, bu dalganın kırılganlığına, erkenden tükenmesine mi işaret ediyor? Önümüzde günlerde bu soruyu tartışan, yanıtlayan katkılar artacaktır.
Bugün birinci yorumlardan ikisini aktarmak, kıymetlendirmek istedim.
David Adler: Referandumun “sınıfsal” dökümü
Türkiye dışından bir arkadaşım, David Adler’in referandum sonuçlarını “tazesi tazesine” kıymetlendiren bir iletisini aktardı.
David Adler’in 2018’de kurulan Progressive International veya İlerici Enternasyonal’in Genel Koordinatörü olduğunu öğreniyoruz. Bu kuruluş kendisini, “ilericileri, solcu aktivistleri ve örgütleri birleştirip harekete geçirmek maksadı ile oluşturulan milletlerarası bir örgüt” olarak tanımlıyor.
Adler, iletisini, Şili başşehri Santiago’dan 5 Eylül’de dağıtmış. Değerli kısımlarını aktarıyorum:
“Dün gece Şili seçmenlerinin %62’si yeni anayasa taslağını reddetti. Sonuç değil, ancak ‘hayır’ oylarının yüksekliği şaşırtıcıydı. Nasıl oldu? Kentsel toplum hareketi Ukamau, geç saatlerde aşağıdaki tabloyu içeren bir bildiri yayımladı. Şili halkının fakir katmanlarında red oylarının ağır basmasına ve ‘emekçi çoğunlukla bağları yine kurmanın acilliğine’ dikkat çekti.”
Sözü geçen tablo aşağıdadır. Anayasa Taslağı’na ait “evet” ve “hayır” oylarının Şili seçmenlerinin “gelir kümelerine göre” dağılımını veriyor.
Tablo açıkça ortaya koyuyor ki, yeni anayasa taslağına muhalif oylar (sütun 2), fakir Şili seçmenlerinde ağırlaşmıştır. Seçmenlerin ortalama gelir seviyeleri arttıkça yeni anayasayı destekleyenlerin hissesi (sütun 1) da artıyor: “En fakir grup” seçmenin yüzde 25’i, en güçlü kümenin ise yüzde 40’ı yeni anayasayı desteklemiştir.
Adler, mesajında Pinochet Anayasası’nı, “Şili’yi neoliberalizme kilitleyen bir belge” olduğunu hatırlatıyor; yeni anayasa taslağının ise toplumsal hakları teminata aldığını vurguluyor. Bu ikilemi, üstteki tabloyu oluşturan Ukamau örgütü, “Pinochet Anayasası’nı fikirler ve sağduyu alanında mağlubiyete uğratamadık” diye açıklamış. Adler de bu teşhisi geliştiriyor:
“Anayasa Meclisi, seçmen ortalamasının bir epey solundaydı. Feminist, çevreci, çok-uluslu yeni bir cumhuriyete ufuk açan bir vizyonu bu sayede oluşturabilmişti. Ne var ki, taslağın sayfalarındaki bu vizyonu, sıradan insanların hayatına taşıyamamıştı.”
“Şili oligarşisi, referandum devrinde bu ortama uyan araç ve stratejileri oluşturdu. Paranın gücüyle, büyük medya üzerindeki kontrol sayesinde anayasa taslağını palavralarla kötüledi. Derinlerde yatan endişeye, milliyetçilik üzere hislere hitap etti.”
Ariel Dorfman matemdedir ve sonucu tartışıyor
Romancı Ariel Dorfman 1970-1973 periyodunda Salvador Allende’nin Kültür Danışmanı olarak misyon yapmış. Referandum sonuçlarını Guardian’da kıymetlendiriyor (5 Eylül 2022):
“İtiraf ediyorum ki matemdeyim: Ülkem Şili’de seçmenlerin %62’si, yeni ve ilerici bir Magna Carta’yı reddetti. 1980’de diktatör Pinochet’nin getirdiği, vazgeçilmez ıslahatları engelleyen bir mecnun gömleği de olan düzmece anayasa şimdilik korunmaktadır.”
Ariel Dorfman, yeni anayasanın “üç yıl evvelki halk ayaklanması” sayesinde hazırlandığını hatırlatıyor. O kalkışmanın ana talepleri, yani “kuşaklar boyunca Şili halkının uğraş ettiği, herkes için sıhhat, eğitim, emeklilik, suya ulaşım hakları; yeraltı kaynakları üzerinde hükümranlık, çocukların, hayvanların gözetilmesi” yeni anayasa taslağında yer almıştı.
Dorfman, reddedilen anayasa taslağının, üç yıl evvel gündemde olmayan, ilerici öğeler, yenilikler de içerdiğini vurguluyor: “Dünya tarihinin en çevre-dostu kurucu kontratı oluşturulmuştu. Doğaya kişilik [hakları] tanınıyor; dereler, hava ve ormanlar korunuyordu. Demokrasi genişletiliyor; cinsiyet eşitliği, halk iştiraki sağlanıyordu. Asırlarca reddedilen özgün [“azınlık”] halkların varlıkları tanınıyordu.”
Romancı Dorfman, kimlik ve kültür alanlarındaki bu ilerici öğeleri tümüyle onaylamaktadır; lakin “ölçü kaçırıldı mı?” diye de sorgulamaktadır:
“388 husus ile dünyanın en uzun [anayasal] evrakı oluşturulmuştu. Buzullara tanınan yasal statüyü, kültürel açıdan uygun yiyeceklerin korunmasını abartılı bulanlar var.”
“Sayısız Şilili, Avrupalı mirasından, kimliğinden gurur duyar. Bizlere ilkokulda, ülkemizde Hintli [“kızılderili”] kalmadığı, hepsinin asimile olduğu öğretilmişti. Ülkelerinin bütünlüğünden onur duyan yurttaşlarımın pek birçok, anayasa taslağındaki çok-ulusluluktan, özgün [“yerli”] haklara özerklikten huzursuz oldu.”
İkilem Şili’ye has değil
“Yoksulların Pinochet Anayasası’nı sineye çekmesi” ile ortaya çıkan ikilemin Şili’ye mahsus olmadığını düşünüyorum. Bu görüşümü, David Adler’in iletisini yollayan arkadaşıma, güzel bildiği iki ülkeyi örnek gösteren şu iletiyle açıkladım:
“Kültür savaşları, sınıf çabasına baskın çıkıyor: Kırk yıllık neoliberalizm halk sınıflarında tutucu pahaları beslediği için, bu kıymetleri sahiplenen Trump ve Johnson seçim kazanıyorlar. Göçmenlere karşı Meksika hududuna duvar çekiyor; Brexit’ten çıkıyorlar. Bu ortada büyük sermaye/büyük medya, Trump’ı yenme mümkünlüğü yüksek olan Sanders’ı lider adaylığından eliyor; Corbyn’i de Yahudi-karşıtlığı suçlamasıyla Emekçi Partisi liderliğinden uzaklaştırıyor.”
Türkiye’den de örnekler verebilirdim. Kırk küsur yıl öncesinde neoliberal dönüşümü Türkiye’ye yerleştiren 12 Eylül rejiminin din derslerini mecburî kılması… Bugünkü iktidarın da cemaat-tarikat kümeleriyle birlikte “İslâmî pahaları koruma” ismine ağır bir ideolojik, idarî, yasal atak başlatması…
Gericilik geçmişte ve bugün, hükümran sınıfların öncülüğü yahut farklı katmanlarının açık, örtülü dayanakları, en azından şuurlu suskunlukları ile sürdürülmüştür; sürdürülmektedir. Kültürel alanda gerici kıymetlerin egemenliği, sermayenin gaddar tahakkümünü payidar kılmak için gereklidir.
soL
