İSO daki tartışmada bir belirsizlik şu kim hangi stok değişmesini kastetti
Türkiye’de hükümet edenler ve iktisat idaresi, kimi iktisat telaffuzları ile bizleri şaşırtmaya devam ediyorlar. Bu çerçevede enflasyonun süratli yükselişinden bu yana gündemde olan bir husus stoklar ve “stokçuluk”. Çabucak her bölüm “stokçuluk ithamı”ndan nasibini aldı.
Son örnek, TCMB Başkanı’nın 29 Temmuz 2022’de yapılan İSO toplantısındaki konuşması ve, İSO liderinin tabiriyle, “ithamları”. Görüntüden izlediğim ve notlar aldığım İSO toplantısının soru-yanıt kısmında TCMB Lideri kısaca şöyle diyor:
“Bazı şirketler kredi çekip döviz alıyorlar yahut stoklarını arttırıyorlar. Elimizde listeler var. Biz bunun için kredi vermeyiz.” “Bizden aldığınız kredilerle yatırım yapacaksınız, arzı arttıracaksınız.” “Kredi almak isteyenler dövizlerini bozacak, stoklarını azaltacak.”
Devamı şöyle: “Yüksek maliyetle sonuncu eser stokları da yaptınız. Yarın fiyatlar düştü, ne olacak? Ziyan edeceksiniz.” “Onun için stok yerine yatırım yapıp arzı arttıracaksınız.” İSO lideri kısa bir karşılık veriyor: “Stokçuluk ithamını kabul etmiyoruz.”
Stokta değişiklik yatırım demektir
Önce kavramları netleştirip kargaşayı giderelim, sonra iktisat idaresinin kelamlarına neden şaşırıyoruz, açıklayalım. Açıklamalar için makro iktisadın temel bir tarifini, Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) eşitliğini, harcama (talep) istikametinden yazalım:
GSYH = Hanehalkı Tüketimi + Kamu Tüketimi + Toplam Yatırım + İhracat – İthalat
Bu eşitlikteki Toplam Yatırımı şöyle tabir ediyoruz:
Toplam yatırım = Gayrisafi sermaye oluşumu = Gayrisafi sabit sermaye yatırımı + Stok yatırımı
Envanter ve stok birebir manadadır. Şu dört kavram da tıpkı manaya geliyor:
Envanter yatırımı = Envanter değişikliği = Stok değişikliği = Stok yatırımı
Türkiye’de biz (TÜİK) stok değişikliği diyoruz. Avrupa’da (OECD ve Eurostat) envanter değişikliği yahut yatırımı diyorlar. ABD’de (BEA) envanter yatırımı kullanılıyor. Stok yatırımı diyenler de var.
Bina, makine teçhizat, ulaşım araçları stoklarında değişiklik sabit sermaye yatırımıdır. Tıpkı halde üretim sürecinde kullanılan ve üretilen unsurların stokunda değişiklik de envanter yahut stok yatırımıdır. Stoklar yahut envanter içinde neler var?
Toplam Stoklar = Üretimi bitmiş en son eserler stoku + yarı mamüller stoku + üretimde kullanılan hammaddeler stoku
Bu üç stok kalemindeki değişikliğe “stok yatırımı” diyoruz. Neden? Daha fazla üretim yapmak isteyen şirket, makine ve bina stokunu yükseltir. Benzeri halde, şirket hammadde stokunu da yükseltir ve üretim kapasitesi artar. Hammadde artmadan üretim artamaz.
Yarı mamül de hammadde üzeredir, en son eser için gereklidir. Kesin eser, üretim sürecinin bitişinde satılıp dağıtılır. Dağıtılmadan, isteyerek yahut istemeyerek, stokta kalır. Eser, sonraya devredildiği için yatırımdır. Kesin eserler ihracata, yatırıma, tüketime yahut ticaret kısmına dağıtılınca bu bölümlere kaydedilirler ve üretici stokundan düşerler.
Aslında en son eserlerin büyük kısmı toptan ve perakende ticaret bölümüne satılır ve artık bu bölümün stoku olur. Bu stokdan tüketiciye, yatırımcıya yahut ihracatçıya satılınca bu dalların kaydına girerler, stoktan düşerler. Eserler satılmadıkça ticaret bölümü stokunda kalırlar.
Ekonomi idaresinin ve şirketlerin yatırım tercihi
Şimdi gelelim stokçuluk tartışmasına. Şayet TCMB lideri yatırım tariflerini kabul etmiyorsa, elbette şaşıracağız. Lider tarifleri kabul ediyorsa ve şirketler ismine “şu yatırımı yapın, lakin başkasını yapmayın” manasında bir yatırım tercihi yapıyorsa, yeniden şaşıracağız. Zira şirketler ismine verilen karar birçok sorun getirebilir. Hususa aşağıda yeniden döneceğim.
İSO’daki tartışmada bir belirsizlik şu; kim hangi stok değişmesini kastetti? Anlaşılıyor ki, TCMB Lideri daha çok “üretim var, lakin satış yapılmıyor” manasında “nihai eser stokunda artış var” demek istiyor. İSO Lideri ise, “tedarik zincirlerinde kopmalar ve arz kısıtları” ve de artan üretim nedeniyle hammadde stokunda artış var demek istiyor. Üç nokta belirtelim.
1) Türkiye’deki tartışmalarda yatırım denildiğinde daima sabit sermaye yatırımı ima ediliyor. Halbuki envanter yahut stok yatırımı kıymetli bir konjonktür ve iş çevrimi göstergesidir. GSYH dalgalarında kıymetli tesiri vardır. Ülkemizde ihmal edilmesinin bir nedeni, TÜİK’in stok değişmesini artık olarak ve istatistik yanılgılar ile birlikte vermesi ve gerçek stok değişmesini ise hiç vermemesidir.
2) Ekonomi idaresi daha evvel de perakende ticaret, toptan ticaret ve tarım bölümlerini son eser stoklarını arttırdığı gerekçesiyle “itham” etmiştir. Artık sıranın sanayicilerde olduğu anlaşılıyor. Uygulanan siyasetlerde sorun yok, sorun “stokçular”da! Bu gerçek değil.
3) Dağıtım teknolojisi birebir ise, üretim artışı ile birlikte yarı mamül ve en son eser stoklarının yükselmesi de doğaldır.
Yatırım tercihi konusuna dönelim. Önümüzdeki seçimi de düşünerek, iktisat idaresi şöyle bir telaffuzla yola çıktı; çok düşük faizle bol kredi verelim, sabit sermaye (gayrimenkul, makine teçhizat, ulaşım araçları) yatırımı yapın. Bol kredi verdiler hakikaten, ancak her türlü talep yükseldi; döviz, tüketim, sabit sermaye yatırımı ve elbette stok, envanter yatırım talebi daima yükseldi.
Görülüyor ki, şirketler iktisat idaresinin yatırım tercihlerine uymadılar. Zira yaratılan büyük talep artışı ile birlikte büyük belirsizlik ve dengesizlik oluştu.
Yönetim artık “öyleyse krediyi sınırlarım” diyor; evvel çok düşük faizle kredi bolluğu yaratıp bir uca savuruyor, artık de kredi darlığı getiriyor. Halbuki idareye düşen bu savrulmaları yapmadan uygulanan siyasetlerle iktisadın düzgün işleyişini sağlamaktır.
Önemli bir mevzu şudur; şirketler iktisat idaresinin tercihlerini kabul ettiler ve örneğin öncelikle makine (ve hammadde) yatırımı yapmak istediler diyelim. Bu uzun vadeli bir karardır, uzun vadeli krediler ister ve uzun vadeli riskler almayı gerektirir. Daima inişler, çıkışlar yaratılan, belirsizliğin çok olduğu bir iktisatta uzun vadeli yatırım kararları nasıl alınır?
Daha da şaşırtan olan şudur; şirketler idarenin tercihi olan makine (ve hammadde ve yarı mamül) yatırım kararını aldılar diyelim. Bu karar daha çok ithalat yapmayı gerektirir. Zira bu yatırımlar kıymetli ölçüde ithalata dayalıdır. Bu tercihler daha çok döviz talebi yaratır, esasen o denli de olmuştur.
Ekonomi idaresinin bu çeşit hesapları yapmaması da şaşırtıcıdır. İdareden “enflasyonu, enflasyon timleri ile önleyeceğiz” telaffuzunu duyduk. Artık de güya “döviz ve stok talebini kredi timleri ile önleyeceğiz” söylemi var. Yoksa, “elimizde listeler var” ne manaya geliyor? Bu çeşit sözler yerine, “döviz talebini uyguladığımız siyasetlerle sıçrattık” diyebilmek gerekir.
Yazının tamamı burada.
